Канспект лекцыі «Homo urbanus. Клопат у мегаполісе»
На лекцыі Марына Прэпотэнська расказала аб паняцці Sensory gating, ментальных картах, камунікатыўных кластарах, трансгрэсіі і іншых важных момантах, якія звязаны з клопатам у мегаполісах. У аснове выступу спікеркі ляжыць панятак Homo Urbanus. Марына расказала, як сучасны чалавек адаптуецца да такіх выклікаў у гарадской прасторы, як напрыклад, сэнсарная атака, тэмп жыцця, выклікі штучнай і жывой прыроды. Таксама мы даведаліся, як усё гэта звязана з клопатам пра сябе, аб іншых і аб горадзе.
МАРЫНА ПРЭПОТЭНСЬКА — доктарка філасофскіх навук, прафесарка кафедры філасофіі НТУУ «КПІ ім. Ігара Сікорскага», аўтарка манаграфій «Філасофія рыторыкі», «Homo Urbanus — чалавек мегаполіса».
Хайдэгер казаў, што менавіта з клопату пачынаецца чалавек, гэта выхад з аднамернага жыцця ў свет пошуку і творчасці, каб «зрабіць сябе». Калі эксплікаваць гэтую ідэю на ўрбаністыку, гэта значыць знайсці сябе ў горадзе і знайсці горад у сабе.
Homo Urbanus — чалавек горада (па Цыцэрону), які, на думку старажытных рымлян, павінен валодаць такімі якасцямі, што апісваюцца словам «шляхетны» — высакародны, пісьменны, выхаваны.
Тры ўзроўні клопату пра горад
Выдзяляюцца тры экзістэнцыйныя ўзроўні жыцця (і клопату) у горадзе:
Абывацель. Залежыць ад матэрыяльнага забеспячэння, ад свайго роду, прадстаўнік андэркласа, яму даводзіцца не жыць, а выжываць у гарадской прасторы. Абывацель звужае разуменне гарадской прасторы і клапоціцца галоўным чынам пра сябе і сваіх блізкіх.
Шукальнік. Чалавек, які перажывае памежную сітуацыю і пачынае шукаць сэнсы. Ён шукае камунікацыю, спазнае горад, асвойвае гарадскую прастору.
Творца. Чалавек, які знайшоў сваю місію, візію ў горадзе, і можа ствараць гарадскую прастору (прыкладам могуць быць як працэсы рэвіталізацыі і джэнтрыфікацыі, так і высадка кветнікаў перад пад'ездам)
Гэтыя тры ўзроўні клопату аб гарадской прасторы (і часу) развіваюцца ў атмасферы мегаполіса, дзе на чалавека ўздзейнічаюць розныя выклікі, злучаныя з такімі аспектамі мегаполіса:
Прастора
Тэмпарытм
Сэнсарная атака
Атмасфера натоўпу
Тэхнагенныя выклікі і выклікі жывой прыроды
Сацыяльныя катаклізмы (вайны, рэвалюцыі, сацыяльныя пратэсты)
Інфармацыйны бум
Чалавечы фактар (і ўплывовыя рашэнні асобных людзей)
Шматзаданневасць
Магчымасці
Як Homo Urbanus адаптуецца да гэтых выклікаў, і як гэта звязана з клопатам: пра сябе, пра іншых і пра горад?
Да прасторавых выклікаў, сярод іншага, адносяцца:
Трохмерная экспансія (у вышыню — хмарачосы, архетып вежы; у глыбіню — «землечосы», архетып пячоры; прыклады — Бурдж-Халіфа і Underground City, Манрэаль)
Агламерацыі (зліццё мегаполісаў; нягледзячы на тое, што мегаполісы зліваюцца, гарады захоўваюць сваю ідэнтычнасць, паколькі кожны жыхар горада ранжыруе гарадскую прастору і ўспрымае яе вакол сябе як нешта стабільнае ў агляднай прасторы.
Параўнанне сучасных мегагарадоў з прагнозамі на 2035 год. Нягледзячы на тое, што мегаполісы зліваюцца, гарады захоўваюць сваю ідэнтычнасць.
Сэнсарная атака
Сэнсарныя атакі могуць мець наступныя формы:
Візуальная атака (асабліва ў постсавецкіх гарадах, дзе няма канвенцыі па рэкламе)
Тактыльны прэсінг (калі чужыя ўрываюцца ў нашу так званую «тактыльную бурбалку», мы перажываем дыскамфорт)
Сэксуальныя выклікі (рэклама, якая заснавана на сэксапільнасці, на эксплуатацыі чалавечай цялеснасці)
Акустычныя раздражняльнікі (аэрадромы; трасы; шум будоўляў; дакучлівая музыка ў грамадскіх месцах і грамадскім транспарце).
Нюхальныя і смакавыя выклікі (магчымасць «аддацца трапезе» на кожным кроку вядзе да праблем з атлусценнем).
У сувязі з сэнсарнай атакай, з'яўляецца міксафобія — некаторыя жыхары горада не ў стане засвойваць сэнсарны прэсінг, і імкнуцца сыходзіць ад яго ў ізаляваныя лакацыі або выбіраць даўншыфтынг, каб пачувацца больш вольнымі.
Антропная прастора як адказ на сэнсарныя выклікі
У адказ на пералічаныя выклікі, каб зрабіць сваё жыццё больш камфортным, людзі ствараюць вакол сябе так званую антропную прастору. Часта яе называюць «фрактальнай матрошкай», mise en abyme (фр., нешта працяглае ў прасторы і часе, якое не мае дна). Чалавек дробніць гарадскую прастору на камунікатыўныя кластары, якія падобны паміж сабой, бо захоўваюць ідэнтычнасць стваральніка: так з'яўляецца метафара матрошкі. Прыкладам можа быць дэвіз Рымскага клуба «Думай глабальна — дзейнічай лакальна!» — глакалізацыя як адказ на глабалізацыю. У адказ на выклікі людзьмі ствараюцца:
Сэнсарныя фільтры (sensory gating; ёсць на ўзроўні ўсіх нашых органаў пачуццяў; людзі ўмеюць абстрагавацца ад сэнсарных выклікаў — ад шуму трасы за акном, ад размоў у кафэ, калі ім трэба працаваць);
Ментальныя карты (гарадскі дрэйф; пошук сваіх маршрутаў і гарадской ідэнтычнасці);
Камунікатыўныя кластары: трэція месцы, якія пазначаюць не дом і не офіс ды ствараюцца людзьмі пры пераходзе ад пошуку ў горадзе да творчасці: прыклад — парыжская традыцыя філасофскага кафэ (Le cafe Philosophique)
Пераадоленне прасторы (розныя субкультуры: руферы, стрытрэйсеры, дзігеры);
Харэаграфія натоўпу (сэнсарныя фільтры дапамагаюць людзям паводзіць сябе ў натоўпе такім чынам, каб не сутыкацца з прахожымі);
Кіберпрастора (магчымасць хутка перасоўвацца, хаця б словамі і думкамі, у інтэрнэце);
Намадызм (магчымасць перасоўвацца па планеце, жыць у розных краінах, адчуваючы сябе касмапалітам і мець у той жа час свой дом)
Трансгрэсія (здольнасць чалавека пераадольваць усе магчымыя межы, не толькі прасторавыя, але і часовыя; асвойваць прастору для таго, каб пачувацца ў ёй камфортна).
The Café des Phares, Парыж — першае з “філасофскіх кафэ”
Снэк-культура
Як адказ на інтэнсіўны тэмпарытм у гарадах з’яўляецца снэк-культура з наступнымі рысамі:
Макдональдызацыя (сетка McDonald's стала папулярнай дзякуючы вельмі хуткаму абслугоўванню, прыемнай атмасферы, каларыстыцы і стравам, якія могуць выклікаць прывыканне)
Перфарматыўнасць (любоў да розных пастановачных сітуацый)
Хуткія паслугі
Хуткая ежа
Кароткія відэаролікі, эмодзі, смс (замест доўгага эпісталярнага жанру)
Кароткія зместы, схемы (замест тоўстых, доўгіх кніг)
Хуткае навучанне (арыентацыя на хуткі вынік: трэнінгі і гарадскія гуру, якія «навучаць сямейнаму шчасцю за тры крокі»).
Усім гэтым з'явам паскарэння супрацьстаяць культуры запаволення, якая з'явілася яшчэ ў канцы 20 стагоддзі: павольныя гарады (cittaslow), павольная ежа, павольныя медыя, павольнае чытанне.
Адно з мерапрыемстваў арганізаванае cittaslow дзеля мясцовай супольнасці ў горадзе Гулва, Аўстралія
Як адказ на недахоп часу, у горадзе развіваецца антропны час:
Выпадзенне з часу — гарадскія лакацыі, дзе чалавек можа «завіснуць надоўга» (правядзенне часу ў гандлёвых молах; інтэрнэт-залежнасць; феномен хікікаморы);
Запаволенне часу (папулярнасць усходніх духоўных практык, асабліва ў вялікіх гарадах, дзе не так шмат прыроды);
Архітэктоніка «вечнасці» (адзінства трох часоў у горадзе, калі не забудоўваецца гістарычны цэнтр, уся архітэктура ўяўляе сабой мінулае, сучаснасць і накіраванасць будучыню праз эксперыменты);
Зліццё часу (сэлфі-манія — імкненне «быць у моманце», каб потым пераглядаць гэты момант, перажываць мінулае);
Мабільнасць і тайм-мэнэджмент.
Адказ на выклікі штучнай і жывой прыроды
Адказваючы на выклікі штучнай і жывой прыроды, разумны чалавек горада, шукальнік і творца, імкнецца да біяфіліі (Эрых Фром), любові да ўсяго жывога. Узнікаюць экапраекты, сады на дахах дамоў, басейны, арганізацыя любові да хатніх жывёл і клопат пра іх; клопат пра зялёныя зоны, іх аднаўленне, рэвіталізацыю і памнажэнне.
Сацыяльны адказ на выклікі мегаполіса
Для сацыяльнасці мегаполіса ўласцівы:
Медыйнасць і перфарматыўнасць (кожны можа стаць блогерам і знайсці сваё кола прыхільнікаў);
Пасіянарнасць і «вяртанне» поліса падчас сацыяльных пратэстаў, такіх як рэвалюцыі; нягледзячы на тое, што вялікі горад паліцэнтрычны, менавіта падчас сацыяльнай актыўнасці цэнтральная плошча горада становіцца магнітам;
Публічная прыватнасць (быць у натоўпе, але быць пагружаным ва ўласны гаджэт);
Прыватная публічнасць (у трансляцыі можна перажываць тое, што адбываецца ў мегапрасторы горада);
Смартмоб (не толькі загадзя спланаваныя перформансы, але і арганізацыя «разумнага натоўпу», дзе няма харызматычнага лідэра, але ёсць група, якая дэкларуе актуальныя ідэі, каб людзі аб'ядналіся ў адстойванні сваіх правоў і свабод).
У асобную патрэбнсць — з асобнымі адказамі — афармляецца клопат пра інтэлект і экзістэнцыйны камфорт.
У рамках гэтага клопату можна вылучыць:
Шматзадачнасць/мультыпатэнцыяльнасць (слэш-чалавек, уменне быць прафесійнымі ў розных вымярэннях свайго жыцця);
Крытычнае мысленне (у атмасферы пост-праўды чалавек можа стаць дагматычна прыхільным адной «праўдзе»);
Уменне прафесійна арыентавацца ў анлайн і афлайн прасторы;
Развіццё эмацыйнага інтэлекту (не толькі IQ);
Гарадская ідэнтычнасць і любоў да горада.
Па меры ўласнага асабістага развіцця мы пачынаем успрымаць горад не як каменныя джунглі, машыну, неадушаўлённы арганізм, а хутчэй як антрапаморфную асобу. Мы ўступаем у дыялог з горадам і прымаем адказнасць за горад. Любоў да горада і адказнасць за яго — вышэйшыя праявы клопату homo urbanus пра гарадскія прастору і час, але адначасова і вышэйшая праява клопату пра сябе, сваіх блізкіх, і сваё асяроддзе.