Архітэктура Беларускай праваслаўнай царквы як інструмент расейскай культурнай экспансіі 1990 – 2020-х гадоў
Хоць тэма храмавай архітэктуры доўга заставалася на перыферыі ўрбаністычных дыскусій, сакральныя пабудовы могуць адыгрываць важную ролю ў гарадской прасторы. У Беларусі ігнараванне мясцовых традыцый дойлідства ды адаптацыя пад расейскія каноны пры рэканструкцыі існоўных праваслаўных цэркваў і будаўніцтве новых выступае інструментам экспансіі расейскай культуры. Праз якія элементы пскоўска-наўгародскія і ўладзіміра-суздальскія прыходзяць на тэрыторыю Беларусі? Як форма купала звязана з імперыялізмам? І што можна было б гэтаму супрацьпаставіць у незалежнай Беларусі?
Рэлігійныя інстытуты адыгрываюць важную ролю ў тым, як выкарыстоўваецца і функцыянуе прастора гарадоў самых розных рэгіёнаў. У адных выпадках пэўныя архітэктурныя элементы рэлігійных пабудоў падпадаюць пад асаблівае рэгуляванне, як гэта здарылася з мінарэтамі ў Швейцарыі. У другіх – цэрквы, касцёлы, мячэты, сінагогі ды іншыя сакральныя збудаванні мірна суіснуюць, указваючы на разнастайнасць і талерантнасць грамадства. У трэціх – клірас акумулюе ўнушальныя аб’ёмы маёмасці і праз правы ўласніка ўплывае на аблічча знакавых гарадскіх лакацый. Гэты спіс можна працягваць, але тэма царкоўнай архітэктуры доўга заставалася на перыферыі ўрбаністычных дыскусій. Аднак вайна Расеі супраць Украіны звярнула ўвагу грамадства на палітычную ролю, якую адыгрывае праваслаўная царква на тэрыторыі Беларусі, Украіны ды іншых краін, якія Расея адносіць да сваёй сферы ўплыву. Архітэктура аказваецца адной з плоскасцяў, у якіх ажыццяўляецца такі ўплыў.
У жніўні 2023 года ўкраінскі суд на 5 гадоў пазбавіў волі мітрапаліта Іанафана, кіраўніка Тульчынскай епархіі Украінскай праваслаўнай царквы Маскоўскага патрыярхату (УПЦ МП). Мітрапаліт Іанафан адкрыта падтрымліваў расейскую армію, заклікаў вернікаў да захопу ўлады і распаўсюджваў расейскую прапагандысцкую літаратуру [1]. Не менш рэзанансныя падзеі разгортваюцца вакол Кіева-Пячэрскай Лаўры: нацыянальны запаведнік «Кіева-Пячэрская Лаўра» разарваў дамову арэнды з УПЦ МП праз падтрымку манастыром дзеянняў Расеі [2]. Служба бяспекі Украіны распачала шматлікія крымінальныя справы супраць святароў УПЦ МП з нагоды іх прарасейскай дзейнасці, асобныя царкоўныя іерархі падпалі пад украінскія санкцыі і нават былі пазбаўленыя грамадзянства [2]. Найбольш радыкальнай прапановай сталася ідэя цалкам забараніць УПЦ МП на ўкраінскай тэрыторыі і перадаць усе яе цэрквы і манастыры незалежнай ад Масквы Праваслаўнай царкве Украіны (ПЦУ) [3].
Не менш супярэчлівую ролю адыгрывае праваслаўная царква на тэрыторыі Беларусі. З аднаго боку, асобныя царкоўныя дзеячы, такія як гарадзенскі архіепіскап Арцемій (Кішчанка), у 2020 годзе выступілі супраць гвалту ў дачыненні да пратэстоўцаў, а ў 2022 годзе асудзілі расейскую агрэсію супраць Украіны. Але большасць царкоўных іерархаў усё ж актыўна супрацоўнічае з беларускай уладай і прытрымліваецца прарасейскіх пазіцый. «Мяккая» прапаганда ідэй «рускага свету» вядзецца як праз прамовы святароў і рэлігійную літаратуру, што распаўсюджваецца ў царкоўных крамах, так і праз папулярызацыю расейскіх святых, кананізаваных па палітычных матывах (сям’я імператара Мікалая ІІ, вялікая княгіня Лізавета, Фёдар Ушакоў, Аляксандр Неўскі і інш.; у жніўні-верасні 2023 года разглядалася пытанне кананізацыі Аляксандра Суворава). Праз гэтыя дзеянні праваслаўная ідэнтычнасць беларускіх вернікаў набліжаецца да расейскай, што, у сваю чаргу, расчыняе дзверы для расейскай прапаганды. Як дэманструе выпадак Украіны, гэтыя працэсы могуць ствараць непасрэдную небяспеку для грамадства.
Мяккім сродкам расійскай культурнай экспансіі па лініі праваслаўнай царквы з’яўляецца храмавая архітэктура. Нават назвы цэркваў, пабудаваных на тэрыторыі Беларусі з часоў распаду СССР, збольшага носяць імёны расейскіх святых (пераважна Серафіма Сароўскага, Сергія Раданежскага, Іаана Кранштадскага, Аляксандра Неўскага). Русіфікацыя праяўляецца і ў вонкавым выглядзе храмаў: кампазіцыйным і стылявым рашэнні, дэкоры, манеры насценнага роспісу ды іканапісу, якія адсылаюць да архітэктурных і мастацкіх традыцый, сфарміраваных на тэрыторыях сучаснай Расеі (малюнак 1), а таму раней не ўласцівых архітэктуры земляў сучаснай Беларусі.
Цэрквы, пабудаваныя паводле расейскіх узораў, сімвалічна маркіруюць прастору як прыналежную да расейскага культурнага поля. Праз русіфікацыю царкоўнай архітэктуры скажаюцца калектыўныя ўяўленні пра аўтэнтычную традыцыю беларускага праваслаўнага дойлідства, якая збольшага арыентавалася на Захад, пра што сведчаць шматлікія помнікі праваслаўных готыкі, рэнесансу і барока. У сваю чаргу, гэтыя помнікі перабудоўваюцца ў «рускай традыцыі», пераважна праз тое, што на іх усталёўваюцца купалы-цыбуліны. Такое парушэнне аблічча гісторыка-культурных каштоўнасцяў мяжуе з фальсіфікацыяй гісторыі, бо стварае ўражанне, быццам залатыя цыбуліны былі спрадвечным элементам мясцовага культавага дойлідства. Тым самым падтрымліваецца міф, што ніякай асобнай беларускай культуры наогул не існавала, а беларусы (як і ўкраінцы) – гэта наўпрост падвід рускіх.
Такім чынам, пошук шляхоў дэкаланізацыі праваслаўнай храмавай архітэктуры стаіць хіба не менш востра, чым пытанне дэсаветызацыі гарадской прасторы. Дзеля вырашэння гэтай праблемы неабходна выявіць механізмы, праз якія праводзіцца асіміляцыйная палітыка ў сферы храмавай архітэктуры на сучасным этапе ў параўнанні з часам Расейскай імперыі. Тады быў закладзены падмурак для фарміравання русіфікаванай традыцыі праваслаўнага дойлідства, на якой заснаваныя сучасныя спробы маніпуляваць рэлігійнай ідэнтычнасцю праваслаўных беларусаў і беларусак.
Асіміляцыйныя працэсы ў праваслаўнай архітэктуры ў часы знаходжання тэрыторыі сучаснай Беларусі ў складзе Расейскай імперыі
Першы этап набліжэння праваслаўнай архітэктуры Беларусі да расейскіх узораў прыпадае на XIX стагоддзе, калі тэрыторыя сучаснай Беларусі ўваходзіла ў склад Расейскай імперыі. Гэты працэс разгортваўся ў рамках агульнаеўрапейскіх працэсаў вынаходніцтва традыцый, звязаных са станаўленнем свецкіх нацыянальных дзяржаў і сінтэзам нацыянальных культур са мноства рэгіянальных [4, с. 13 – 14].
У гэты час распадаліся старыя грамадскія структуры і фарміраваліся новыя ідэнтычнасці, заснаваныя не на старой саслоўнай прыналежнасці, а на новай этнічнай і грамадзянскай самасвядомасці, што аб’ядноўвала дзяржаву, нацыю і грамадства. Адным са шляхоў трансфармацыі «мноства людзей у грамадзян пэўнай краіны» [4, с. 267] стала стварэнне сінтэтычных архітэктурных стыляў: яны аб’ядноўвалі ў сваіх формах адбіткі розных гістарычных перыядаў і рэгіянальных культур, што існавалі на тэрыторыі фарміравання той ці іншай нацыянальнай дзяржавы.
У краінах Заходняй Еўропы ўзводзілі пераважна манументальныя грамадскія будынкі і помнікі гістарычным дзеячам, якія ўвасаблялі ідэю супольнасці і свецкія ідэалы (напрыклад, помнікі Вільгельму I і Ота фон Бісмарку ў Германскай імперыі [4, с. 264]). У Расейскай імперыі стварэнне архітэктурных традыцый адпавядала формуле «православие, самодержавие, народность», сфармуляванай у 1834 годзе С. Уваравым. Істотнай часткай расейскай культурнай экспансіі (палітыкі русіфікацыі) з 1830-х гадоў стаў гвалтоўны перавод беларускіх і ўкраінскіх грэка-каталіцкіх (уніяцкіх) вернікаў да Расейскай праваслаўнай царквы (пад кіраванне Свяцейшага ўрадавага сінода, які падпарадкоўваўся непасрэдна імператару). Гэты працэс суправаджаўся будаўніцтвам праваслаўных цэркваў у новых імперскіх стылях (руска-візантыйскім, рускім, неарускім), заснаваных на сярэднявечных традыцыях цэнтральных рэгіёнаў Расеі. Першым агульнаімперскім архітэктурным стылем быў руска-візантыйскі, дзе дэкаратыўныя элементы сярэднявечных цэркваў Уладзіміра-Суздальскага і Маскоўскага княстваў (закамары, какошнікі, аркатурныя паясы і г.д.) ядналіся з кампазіцыйнымі прыёмамі класіцызму. Найбольш вядомым аб’ектам, адбудаваным у руска-візантыйскім стылі, з’яўляеццца запраектаваны ў 1829 годзе храм Хрыста Збавіцеля (Масква, Расея, арх. К.Тон).
Развіццё і насаджэнне руска-візантыйскага стылю ішло па ініцыятыве і пры падтрымцы імператара Мікалая І (1796–1855). Выконваючы дзяржаўны загад, К. Тон у другой палове 1830-х гадоў распрацаваў тыпавыя праекты храмаў на 1000, 500 і 200 вернікаў (малюнак 2). Праекты рассылаліся па рэгіёнах імперыі ў якасці ўзору для мясцовых архітэктараў.
Малюнак 2
Адзін з тыпавых праектаў, распрацаваных К. Тонам, з альбома «Церкви, сочиненные архитектором Его Императорского Величества профессором архитектуры Имп. Академии художеств и членом разных иностранных академий Константином Тоном», 1838 год, ліст 5. Звяртае на сябе ўвагу трохчасткавая працягнутая кампацізыя (званіца над прытворам, паніжаная трапезная і кубавідная цэнтральная частка), знаёмая беларусам па архітэктуры цэркваў-«мураўёвак».
Варта адзначыць, што насаджэнне эклектычных «рускіх» архітэктурных стыляў было патрэбнае і для сінтэзу рускай нацыянальнай культуры ў цэнтральнай частцы Расеі. Але стандартызаванае аблічча храмаў таксама дапамагала ўніфікаваць тэрыторыі, падпарадкаваныя Расейскай імперыі, дзе раней існавала ўласная стылістыка храмавага дойлідства, не падобная да цэнтральнарускай архітэктуры дапятроўскіх часоў. Палітычная сітуацыя ў заходняй частцы дзяржавы павінна была стабілізавацца праз культурную асіміляцыю карэннага насельніцтва і, як вынік, паслабленне сепаратысцкіх настрояў.
На тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю масавае будаўніцтва цэркваў у «рускім» (псеўдарускім) стылі пачалося пасля задушэння нацыянальна-вызваленчага паўстання 1863 – 1864 гадоў. Найбольш вядомым прыкладам з’яўляюцца так званыя «мураўёўкі», якія атрымалі сваю назву ад імя Міхаіла Мікалаевіча Мураўёва – генерал-губернатара Паўночна-Заходняга краю ў часы паўстання, аднога з галоўных ініцыятараў палітыкі русіфікацыі. «Мураўёўкі» ўяўлялі сабой тыпавыя цэрквы (малюнак 3), натхнёныя пераважна архітэктурай маскоўска-яраслаўскай школы XVI – XVII стагоддзяў. Для іх характэрны трохчасткавае дзяленне аб’ёму на бабінец, трапезную і асноўны аб’ём з алтарнай часткай, шатровае завяршэнне званіцы, размешчанай над бабінцам, купалы-цыбуліны, какошні ды элементы ляпнога дэкору, уласцівыя маскоўска-яраслаўскай архітэктуры.
Малюнак 3. Прыклад царквы-«мураўёўкі» – храм Святой Троіцы, 1874 год, аграгарадок Гарадок, Маладзечанскі раён
Шматлікія грэка-каталіцкія і праваслаўныя цэрквы, узведзеныя ў стылістыцы готыкі, рэнесансу і барока ў часы існавання Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, былі перабудаваныя ў манеры, што адсылае да рускага дойлідства XIV – XVII стагоддзяў. Барочныя купалы замянялі на цыбуліны, ляпны дэкор перараблялі згодна з псеўдарускім узорам, дабудоўвалі дадатковыя купалы і г.д. Сярод прыкладаў такой перабудовы варта адзначыць гатычны храм Святых Барыса і Глеба (1519, Наваградак), рэнесансна-раннебарочны сабор Святых апосталаў Пятра і Паўла (1614, Менск) (малюнак 4), барочную царкву Святой Троіцы (1695, Мір). У той жа час шматлікія каталіцкія храмы былі цалкам зруйнаваныя расейскімі ўладамі.
Праваслаўнае дойлідства Беларусі 1990 – 2020-х гадоў у кантэксце расейскага неакаланіялізму
Тэндэнцыі царкоўнай архітэктуры Беларусі 1990 – 2020-х гадоў абумоўлены іерархічнымі адносінамі ў межах Рускай праваслаўнай царквы: Беларускі экзархат падпарадкаваны Маскоўскаму патрыярхату. Прапановы атрымаць незалежнасць ад Маскоўскага патрыярхату гучалі ў Беларускай праваслаўнай царкве ў 1990-я гады, але не былі падтрыманыя вялікай часткай царкоўных іерархаў. Праз гэтыя іерархічныя адносіны Маскоўскі патрыярхат здольны не толькі прызначаць беларускае царкоўнае кіраўніцтва і часткова кантраляваць ўнутрыцаркоўныя адміністрацыйныя пытанні, але і ў вялікай ступені ўплываць на культурную палітыку Беларускага экзархата.
Некрытычна ставяцца да расейскай палітыкі ў галіне праваслаўнай культуры і архітэктары. Першапачаткова прыняты ў Беларусі тэхнічны кодэкс усталяванай практыкі «ТКП 45-3.02-83-2007: Культовые здания и сооружения. Здания, сооружения и комплексы православных храмов. Правила проектирования» з’яўляўся дакладнай копіяй расейскага зводу правілаў «СП 31-103-99: Здания, сооружения и комплексы православных храмов». Відавочна, РПЦ непасрэдна не кантралявала распрацоўку тэхнічнай дакументацыі, але беларускія спецыялісты ў той час не палічылі неабходным адаптаваць узор да беларускіх рэалій. «ТКП 45-3.02-83-2007» быў адменены Міністэрствам архітэктуры толькі 1 ліпеня 2022 года, калі пачалі дзейнічаць шматканфесійныя «СП 3.02.03-2022: Культовые здания и сооружения».
Варта адзначыць, што прарасейская скіраванасць Беларускай праваслаўнай царквы звычайна не выклікае супраціву вернікаў: большасць з іх не ўсведамляе, што магчымы нейкі альтэрнатыўны культурны кірунак; вялікая колькасць беларускіх праваслаўных ідэалагічна арыентаваная на ідэі рускага свету. Так, беларускі сацыёлаг і гісторык А. Ластоўскі адзначае, што беларускае праваслаўе звязанае пераважна з «русацэнтрычным» варыянтам нацыянальнай ідэнтычнасці [5, с. 30].
Падмурак зрашчэння рускага (альбо расейскага) нацыяналізму з Рускай праваслаўнай царквой быў закладзены яшчэ падчас існавання СССР – напрыканцы 1960-х гадоў [6, с. 305–306; 7, с. 11]. Галоўнай прычынай гэтага працэсу гісторыкі лічаць рэакцыю на савецкі касмапалітызм і антыклерыкальную палітыку СССР, аднак карані гэтай з’явы патрабуюць больш разнастайнага аналізу з боку гісторыкаў і сацыёлагаў. Гісторык Д. Паспялоўскі зрабіў цікавае назіранне: адным з галоўных сімвалаў гэтага зрашчэння стаў вобраз белай праваслаўнай царквы з залатымі купаламі [8]. Малюнкі цэркваў, у якіх лёгка пазнаць міфалагізаваныя элементы сярэднявечных уладзіміра-суздальскай і пскоўска-наўгародскай школ дойлідства, аздабляліся анахранічнымі купаламі-цыбулінамі. Згодна з назіраннямі Д. Паспялоўскага, гэтыя выявы актыўна выкарыстоўваліся ў нацыяналістычнай прэсе.
Але значна больш цікавай тэндэнцыяй было выкарыстанне вобраза белай цэрквы ў савецкай масавай культуры 1970 – 1990-х гадоў. Тут варта прыгадаць карціны народнага мастака СССР Ільі Глазунова «Легенда пра царэвіча Дзмітрыя» («Легенда о царевиче Дмитрии», 1967), «Штурм града» («Штурм града», 1978), «Ганец» («Гонец», 1978), «Унёсак народаў нашай краіны ў сусветную культуру і цывілізацыю» («Вклад народов нашей страны в мировую культуру и цивилизацию», 1980), «Вечная Расея» («Вечная Россия», 1988) і інш. Выставы гэтага вядомага мастака напрыканцы 1970-х – 1980-я гады наведвалі мільёны грамадзян СССР; самыя вядомыя выпадкі – выставы 1978 і 1986 гадоў у маскоўскім Манежы. Як творы, так і погляды Глазунова адзначаліся эклектызмам. Яны ядналі адначасова ідэі неанацызму, рускага нацыяналізму, манархізму, псеўдаславянскага неаязычніцтва і праваслаўя, а таму працавалі як прадвеснікі сучаснай ідэалогіі «рускага свету» ў яе найбольш радыкальным варыянце. Пра ўплыў творчасці мастака сведчыць мультфільм «Лебедзі Няпрадвы» («Лебеди Непрядвы», 1980), зняты студыяй «Саюзмультфільм» да юбілею Кулікоўскай бітвы, які стылістычна і сімвалічна адсылае да Кулікоўскага цыкла работ Глазунова (малюнак 5). Такім чынам, храм з белымі сценамі і залатымі купаламі са з’явы, маргіналізаванай падчас дзеяння антыклерыкальнай праграмы СССР, незаўважна ператварыўся ў адзін з легітымных сімвалаў, якімі карысталася савецкая дзяржава.
Неўзабаве вобраз белакаменнай царквы, зрошчаны з рускай нацыянальнай ідэяй, адбіўся і ў мысленні архітэктараў, якія звярнуліся да праектавання храмаў пасля распаду СССР. Часткова гэтая з’ява тлумачыцца перакананнямі тых архітэктараў, якія таксама з’яўляюцца прыхаджанамі РПЦ і носьбітамі арыентаванай на Расею культурнай ідэнтычнасці. Іншыя архітэктары, не звязаныя непасрэдна з Царквой, пасіўна ставяцца да вывучэння нарматыўнай дакументацыі і пошуку гістарычных аналагаў, абіраючы ў якасці ўзораў найбольш стэрэатыпныя і знакамітыя пабудовы – звычайна, пскоўска-наўгародскай, маскоўска-яраслаўскай, уладзіміра-суздальскай школ – замест мясцовых, але «супярэчлівых» аналагаў (праваслаўных базілік без купалоў, праваслаўных цэркваў, пабудаваных у стылістыцы рэнесансу ці барока, і інш). Праз спасылкі на знакамітыя і лёгка пазнавальныя ўзоры архітэктары імкнуцца пазбегнуць памылак у праектаванні і «нетрадыцыйных» рашэнняў. Урэшце, самі праваслаўныя вернікі і святары жадаюць, каб цэрквы былі падобныя да стэрэатыпных вобразаў, вядомых ім з масавай культуры. Архітэктары адгукаюцца на гэты запыт.
Пераасэнсаванне ўладзіміра-суздальскай вобразнасці прасочваецца ў архітэктуры царквы Св. Еўфрасінні Полацкай ў Менску (1996, архітэктар М. Дзятко) (малюнак 6), Крыжаўзвіжанскай царквы ў аграгарадку Святая Воля (1992, Івацэвіцкі раён, архітэктар Л. Макарэвіч), Свята-Ільінскай царквы ў аграгарадку Адахаўшчына-1 (1996, Баранавіцкі раён, архітэктар Л. Макарэвіч) і шматлікіх іншых аб’ектах. Уплыў наўгародскага дойлідства XIV стагоддзя можна заўважыць у абліччы цэркваў Увядзення ў храм Прасвятой Багародзіцы (2000, Свята-Увядзенскі манастыр, вёска Багушы, Смаргонскі раён), Канстанціна і Алены (2005, аграгарадок Жодзішкі, Смаргонскі раён,), прападобнага Леаніда (2006, Орша), Аляксандра Неўскага (2006, Гомель).
Малюнак 6. Царква Св. Еўфрасінні Полацкай у Менску
Гэтаксама натхняюць архітэктараў і цэрквы-«мураўёўкі» ды іншыя ўзоры «рускага» стылю. Аблічча «мураўёвак» праглядае ў храмах Георгія Пабеданосца (2012, Маладзечна), Успення Прасвятой Багародзіцы (2000, вёска Краснае, Гомельскі раён), Ушэсця Гасподняга (2000, Фаніпаль, архітэктар А. Лук'янчык) (малюнак 7), Святога Мікалая (1995, Буда-Кашалёва), Раства Хрыстова (2008, Лепель) і інш. Цэрквы руска-візантыйскага напрамку ў сучасным сакральным дойлідстве Беларусі распаўсюджаныя ў меншай ступені. Пад уплывам руска-візантыйскага стылю спраектаваныя храмы Святога Апанаса Брэсцкага (2008, Менск, архітэктар А. Лук’янчык), Дзяржаўнай іконы Божай Маці (2007, Менск, архітэктар М. Дзятко), сабора ў гонар вобраза Божай Маці «Усіх тужлівых Радасці» (1995–2015, Менск, архітэктар М. Дзятко).
Малюнак 7. Царква Ушэсця Гасподняга ў Фаніпалі
Да рускай традыцыі драўлянага дойлідства звярталіся архітэктары храмаў Троіцы Жываначальнай (2006, Менск), Ціхвінскай іконы Божай Маці (1999, Гародня), Іаана Хрысціцеля (2008, вёска Дудуткі, Пухавіцкі раён, архітэктар А. Лук'ячык), Сабору Беларускіх Святых (1998, Любань) і інш.
У Беларусі і Украіне святары нелегальна ўсталёўваюць залатыя купалы-цыбуліны на цэрквы, збудаваныя ў стылі барока, готыкі і рэнесансу, а таксама на помнікі беларускага драўлянага дойлідства. Аўтэнтычных купалоў пазбавіліся храмы Успення Прасвятой Багародзіцы (1590, вёска Новы Свержань, Менская вобласць), Раства Іаана Хрысціцеля (1742, аграгарадок Вішнявец, Менская вобласць), Звеставання Прасвятой Багародзіцы (1794, вёска Малыя Ляды, Смалявіцкі раён), Жонак-Міраносіц (1856, сяло Сцябній, Рахаўскі раён, Закарпацкая вобласць, Украіна) і інш. Асабняком у гэтым шэрагу стаіць гатычна-рэнесансная царква Святых Барыса і Глеба (1517, Наваградак) (малюнак 8), бо ў яе выпадку залатыя цыбуліны і какошнікі на вежах былі ўсталяваныя ў 2010 годзе па ініцыятыве Г. Лаўрэцкага – архітэктара, які распрацаваў праект рэстаўрацыі царквы. Г. Лаўрэцкі аргументаваў сваё рашэнне тым, што залатыя цыбуліны на царкве былі ўсталяваныя яшчэ ў XIX стагоддзі падчас перабудовы мясцовых цэркваў паводле «рускіх» узораў, а таму з’яўляюцца гістарычна абгрунтаванымі.
Малюнак 8. Царква Святых Барыса і Глеба ў Наваградку з купаламі-цыбулінамі
Выкарыстанне расейскіх узораў храмавай архітэктуры праходзіцца пад эгідай «адраджэння традыцый храмавага дойлідства» і следавання царкоўнаму «канону», які нібыта жорстка рэгламентуе магчымыя варыянты праектнага рашэння цэркваў. Насамрэч у корпусе кананічнай літаратуры праваслаўнай царквы адсутнічаюць дакументы, якія могуць звацца паўнавартасным канонам будаўніцтва храмаў (гэтае пытанне падрабязна разглядае вядомая мастацтвазнаўца І. Бусева-Давыдава [9]).
Тым не менш у існаванне падобнага рэгламенту вераць шматлікія святары, архітэктары, даследчыкі храмабудавання. Брэсцкая архітэктарка Т. Панчанка прапануе азначэнне храмабудаўнічага канона ў сваім дысертацыйным даследаванні: «Канон – звод палажэнняў, якія носяць нарматыўны характар, што датычыцца нормаў кампазіцыі і каларыту, сістэмы прапорцый, іканаграфіі выяў і архітэктурнага рашэння храма і комплексу і адлюстроўвае іх багаслоўскі змест» [10, с. 13]. Цікава, што ў дысертацыі Т. Панчанка перайначыла мягчэйшую фармулёўку, прыведзеную ў расейскім «СП 31-103-99»: «Канон – сукупнасць жостка ўсталяваных правілаў, якія вызначаюць нормы кампазіцыі і каларыту, сістэму прапорцый або іканаграфію дадзенага тыпу выявы. У храмавай архітэктуры ролю канона выконвае “кананічная традыцыя” – узоры будынкаў, прынятыя Царквою як адлюстраванне багаслоўскага зместу храма сродкамі архітэктуры» [11, с. 19]. Можна адзначыць, што выраз «кананічная традыцыя» адначасова і больш размыты, і ўнутрана супярэчлівы, бо канон імплікуе нязменнасць, а традыцыя, наадварот, здольнасць да эвалюцыі.
Але як бы ні зваўся рэгламент, прапанаваны ў беларускіх і расейскіх нарматыўных дакументах – канонам або кананічнай традыцыяй, – у сучасным праваслаўным храмабудаўніцтве ён працуе як алгарытм праектавання, вынікам якога сталася будаўніцтва аднатыпных цэркваў згодна з расейскімі ўзорамі. Гэты працэс адпавядае механізму фарміравання традыцый праз паўтарэнне, акрэсленаму Э. Хобсбаўмам, які адзначаў, что прыметай вынайдзеных традыцый з’яўляецца іх нязменнасць [4, с. 3]. М. Кеслер, галоўны аўтар «СП 31-103-99» і ідэолаг архітэктуры РПЦ ў 1990-я – пачатку 2010-х гадоў, лічыў, што «кананічнай традыцыі» ўласцівыя такія якасці створаных традыцый, як універсалізм, няздольнасць да эвалюцыі і рэгіянальных адаптацый, а таксама само супрацьстаянне рэгіяналізму: «У праваслаўнай храмавай архітэктуры ў сваёй аснове не павінна быць аніякага “архітэктурнага стылю” альбо “нацыянальнага кірунку”, акрамя “ўсяленскага праваслаўнага” [12, с. 14].
Асновай гэтага «ўсяленскага праваслаўнага напрамку» выступае менавіта архітэктура, якая гістарычна існавала на тэрыторыі сучаснай Расеі, бо ў нарматыўных дакументах у якасці ўзораў прыводзяцца менавіта рускія цэрквы – ад сярэднявечных да ўзведзеных падчас існавання Расейскай імперыі. Праявы аўтэнтычнай традыцыі гістарычнага праваслаўнага дойлідства Беларусі – храмы базілікальнага тыпу, раманскія, гатычныя, рэнесансныя і барочныя праваслаўныя цэрквы – інтэрпрэтуюцца не як сведчанні арганічнага дыялогу з заходнееўрапейскім мастацтвам, але як пашкоджанне «кананічнага» аблічча храма пад уздзеяннем ерэтычнага каталіцкага і пратэстанцкага сакральнага дойлідства.
Цікава адзначыць, што на сучасным этапе працэс стварэння традыцый пераважна неадрэфлексаваны: шматлікія архітэктары, даследчыкі архітэктуры і нават святары не ведаюць, што іх уяўленні наконт канона, кананічнай традыцыі і лакальнай спецыфікі праваслаўнай архітэктуры, якая існавала на землях сучаснай Беларусі, супярэчаць гістарычным рэаліям. У той жа час у Расейскай імперыі як дзяржаўныя ідэолагі, так і самі архітэктары ўсведамлялі, што (псеўда)рускі стыль – гэта нейкі зборны вобраз, сінтэтычны міф пра мінулае, а не паўнавартасная рэканструкцыя прыёмаў старажытных архітэктурных школ.
Шляхі дэкаланізацыі праваслаўнай архітэктуры Беларусі
Можна вызначыць тры ключавыя тыпы цэркваў, якія ўзніклі ў выніку расейскай культурнай экспансіі ў храмавай архітэктуры Беларусі:
старажытныя помнікі сакральнага дойлідства ВКЛ і Рэчы Паспалітай (праваслаўныя, але таксама і каталіцкія ды ўніяцкія, якія былі перададзеныя праваслаўным), якія перабудоўваліся ў «рускай» стылістыцы: а) падчас існавання Расейскай імперыі, у другой палове XIX – пачатку XX стагоддзяў; б) пасля распаду СССР у 1990 – 2010-я гады;
праваслаўныя цэрквы (псеўда)рускага, руска-візантыйскага, рэтраспектыўна-рускага, неарускага стыляў, пабудаваныя Расейскай імперыяй у другой палове XIX – пачатку XX стагоддзяў;
праваслаўныя храмы, пабудаваныя згодна з расейскімі ўзорамі ў 1990 – 2020-я гады.
Дэкаланізацыя кожнай з гэтых груп патрабуе адмысловага падыходу.
Храмы, узведзеныя за апошнія 30 гадоў, можна перабудаваць, хоць тут і паўстае пытанне, за чый кошт трэба рэканструяваць сотні вялікіх грамадскіх аб’ектаў. Важным накірункам можа стаць адукацыя архітэктараў і святароў, якія замаўляюць праекты, а таксама папулярызацыя адмысловай традыцыі праваслаўнага дойлідства, што існавала на беларускіх землях. Абодва бакі павінны ўсведамляць, што праваслаўная архітэктура не сканчаецца на стэрэатыпным вобразе белай царквы з залатымі купаламі-цыбулінамі, і ведаць, што аўтэнтычная традыцыя храмавага дойлідства Беларусі не падобная да расейскай. Нарматыўная дакументацыя і дапаможнікі для архітэктараў таксама мусяць быць адаптаваныя да беларускай спецыфікі.
Асобныя беларускія архітэктары ўжо спрабавалі звяртацца менавіта да мясцовых узораў храмавага будаўніцтва. Тут варта адзначыць працы архітэктаркі Н. Емяльянавай і А. Трухіна. Пабудаваная ў 2011 годзе згодна з праектам Н. Емяльянавай царква ў гонар Сабору Усіх Беларускіх Святых ў Гародні была натхнёная гарадзенскай школай дойлідства XII стагоддзя, самым вядомым помнікам якой з’яўляецца Барысаглебская (Каложская) царква. А. Трухін натхняўся вобразам царквы Раства Багародзіцы ў Мураванцы (паміж 1516 – 1542 гадамі) у праекце царквы Менскай іконы Маці Божай (2001, Менск) (малюнак 9). Архітэктар паўтарыў купал Мікалаеўскай царквы ў Магілёве (1669) у нерэалізаваным праекце Багаяўленскага храма (малюнак 9). Але падобныя спробы пераасэнсаваць гістарычныя вобразы праваслаўнага дойлідства Беларусі застаюцца адзінкавымі і непаслядоўнымі.
Мажліва перарабіць і няўдалыя рэстаўрацыі, як сучасныя, так і XIX стагоддзя, хоць гэты падыход і можа лічыцца супярэчлівым, бо вяртанне «першапачатковага выгляду» ці дэмантаж псеўдарускіх наслаенняў супярэчаць прынцыпам Венецыянскай хартыі (Міжнародная хартыя па кансервацыі і рэстаўрацыі помнікаў і славутых мясцін, 1964 год), прынятай ІКАМОС (Міжнароднай радай па пытаннях помнікаў і гістарычных мясцін). Так, пункт 9 сцвярджае, што «рэстаўрацыя спыняецца там, дзе пачынаецца гіпотэза; што ж тычыцца меркаванага аднаўлення, то любая праца па дадаванні, палічаная неабходнай з эстэтычных ці тэхнічных прычын, будзе адрознівацца ад архітэктурнай кампазіцыі і непазбежна несці прыкметы нашага часу» [13]. З іншага боку, згодна з пунктам 11, «напластаванні розных эпох, прыўнесеныя ў архітэктуру помніка, павінны быць захаваныя, бо адзінства стылю не з’яўляецца мэтай рэстаўрацыі. Калі будынак нясе на сабе адбіткі многіх культурных пластоў, выяўленне больш ранняга пласта з’яўляецца выключнай мерай і можа быць зробленае пры ўмове, калі выдаленыя элементы не ўяўляюць цікавасці, калі кампазіцыя пасля гэтага будзе сведчыць пра высокую гістарычную, археалагічную або эстэтычную каштоўнасці, калі стан помніка прызнаны здавальняючым» [13]. Можна выказаць гіпотэзу, што вялікая колькасць перабудаваных помнікаў падпадае менавіта пад гэтае выключэнне.
Да таго ж бескампраміснасць Венецыянскай хартыі нярэдка з’яўляецца аб’ектам крытыкі. Асобныя даследчыкі лічаць [14], што адысці ад прынцыпаў Хартыі і патрабаванняў «аўтэнтычнасці» можна, калі гэтага патрабуе прынцып «прасторавай справядлівасці» («spatial justice»). Беларускае заканадаўства таксама не пярэчыць магчымасці паўторнай рэстаўрацыі з частковай зменай вонкавага выгляду аб’ектаў. Але палітыка рэстаўрацыі перабудаваных помнікаў павінна рэалізоўвацца сістэмна і паслядоўна, згодна з дакладнай і несупярэчлівай інструкцыяй. Інакш будзе цяжка пазбегнуць выпадкаў, калі «зваротная» рэстаўрацыя выкарыстоўваецца на помніках, дзе няма такой патрэбы.
Найбольш складанае пытанне, якое паўстае ў кантэксце дэкаланізацыі праваслаўнай архітэктуры Беларусі, – што рабіць з цэрквамі «рускага стылю», пабудаванымі ў XIX стагоддзі? Гэтыя аб’екты з’яўляюцца помнікамі архітэктуры па факце ўласнага ўзросту; вялікая частка з іх унесена ў Дзяржаўны спiс гiсторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублiкi Беларусь. Ці правільна (і ўвогуле этычна) выносіць іх са Спіса і перабудоўваць? Якім чынам іх лепей кантэкстуалізаваць? Ставіць каля гэтых будынкаў інфармацыйныя дошкі з тлумачэннямі іх гісторыі? Дадаць інфармацыю ў школьную і ўніверсітэцкую навучальную праграму па гісторыі Беларусі? Ці магчыма ўвогуле распрацаваць нейкую паслядоўную палітыку ў гэтай галіне? У будучыні гэтае супярэчлівае пытанне варта абмеркаваць у шырокім коле архітэктараў, рэстаўратараў ды іншых спецыялістаў, звязаных з дысцыплінай аховы гісторыка-культурнай спадчыны.
Спасылкі
Призывал к захвату власти и ждал оккупантов: митрополита УПЦ МП отправили в тюрьму https://tsn.ua/ru/ukrayina/prizval-k-zahvatu-vlasti-i-zhdal-okkupantov-mitropolita-upc-mp-otpravili-v-tyurmu-foto-2385985.html
"Церковь, где нет любви". Почему УПЦ Московского патриархата не верят в Украине
https://www.svoboda.org/a/tserkovj-gde-net-lyubvi-pochemu-upts-moskovskogo-patriarhata-ne-veryat-v-ukraine/32350981.htmlЗеленского и правительство просят запретить УПЦ МП
https://www.unian.net/society/na-upc-mp-hotyat-postavit-krest-srochno-obratilis-k-zelenskomu-otnositelno-sudby-rossiyskoy-cerkvi-12284577.htmlInvention of tradition / ed.: E. Hobsbawm, T. Ranger. Cambridge : Cambridge Univ. Press, 1984. 320 p.
Pospielovsky, D. Russian nationalism and the Orthodox Revival / D. Pospielovsky // Religion in Commun. Lands. – 1987. – Vol. 15, № 3. – P. 291–309.
Burgess, J. P. Orthodox resurgence: civil religion in Russia / J. P. Burgess // Religion in Eastern Europe. – 2009. – Vol. 29, № 2. – P. 1–14.
Pospielovsky, D. The resurgence of Russian nationalism in samizdat / D. Pospielovsky // Survey. – 1973. – Vol. 19, № 1. – P. 51–74.
Lastouski, A. Russo-Centrism as an ideological project of Belarusian identity / A. Lastouski // Belarusian Polit. Science Rev. – 2011. – № 1. – P. 23–46.
Бусева-Давыдова, И. Л. Литургические толкования и представления о символике храма в Древней Руси. Восточнохристианский храм. Литургия и искусство. Центр восточнохристиан. культуры / ред., сост. А. М. Лидов. – СПб., 1994. – С. 197–203.
Панченко, Т. А. Архитектурно-пространственная организация православных центров Беларуси : дис. ... канд. архитектуры: 05.23.23 / Бел. нац. технич. ун-т. Минск, 2013. – 188 с.
Здания, сооружения и комплексы православных храмов: СП 31-103-99. Введ. 27.12.1999. – М.: Госстрой России, 2000. – 34 с.
Кеслер М. Храмовое зодчество: особенности, смыслы, задачи. – Храмоздатель. – 2013. – № 2. – С. 12–19.
The Venice Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Sites. – https://www.icomos.org/en/participer/179-articles-en-francais/ressources/charters-and-standards/157-thevenice-charter
Piazzoni, M. F. In Support of Stylistic Reconstructions: Some Thoughts on Authenticity and Justice. – https://openarchive.icomos.org/id/eprint/1860/1/9_Piazzoni_corrected.pdf
